In gesprek met transitiebestuurder Willem Lageweg: Zien wat nodig is om naar een gezonde samenleving te migreren

Een toevallig weerzien in museum Naturalis begin februari bracht ons weer even bij elkaar. We kennen elkaar sinds 1995 toen Willem Lageweg nog bij de Rabobank werkte als directeur Communicatie en aan MarketResponse de opdracht gaf voor een herpositioneringsonderzoek. Het werd voor mij een van de meest memorabele projecten omdat Willem voor mij het voorbeeld was van een aanjager en koploper in communicatie met een duurzaam hart. Hij kon over muren en schuttingen heen kijken. Externe positionering werd direct vertaald in interne communicatie. De destijds 36.000 medewerkers werden meegenomen in de nieuwe positionering die met You never walk alone werd ingeluid.

We zijn elkaar regelmatig uit het oog verloren, maar na die spontane ontmoeting in Leiden volgde snel de afspraak. Willem is bestuurder van de Transitiecoalitie Voedsel (TcV). Het werd een evenwichtig gesprek over corona, duurzaamheid, voeding en gezondheid. Onze gezamenlijke inspiratiebron Herman Wijffels kwam ook voorbij.

Transitiecoalitie Voedsel richt zich op gezonde planeet

De Transitiecoalitie Voedsel is een multi-stakeholdercoalitie van Nederlandse koplopers in de wereld van landbouw, voedsel, natuur en gezondheid. Zij willen een omslag vormgeven en versnellen nu de nadelen van het voedsel- en landbouwsysteem groter worden dan de voordelen. De coalitie, waarvan Willem Lageweg een van de initiatiefnemers is, telt inmiddels circa 200 personen en partijen die werken aan concrete oplossingen gericht op meervoudige waardecreatie en met principes als transparantie, duurzaamheid, gezondheid en eerlijke prijzen en inkomens. Het motto van de coalitie is: een gezond leven op een gezonde planeet. Voor iedereen. En met Nederland als gangmaker van de hiervoor benodigde omslag in het mondiale landbouw- en voedselsysteem. Dit motto moet in de optiek van de coalitie de plaats gaan innemen van het ‘nooit meer honger’ paradigma dat lang het Europese en ook het nationale landbouw- en voedselbeleid heeft gedomineerd.

Bezinning

Wat heeft de coronacrisis met jou en je denken gedaan?

“Al vrij snel, begin maart, kwam het eerste besef binnen dat deze crisis wel eens groot zou kunnen worden. Via een collega uit Brabant werden we geconfronteerd met het risico van grote bijeenkomsten en dat was een wake up call. Het heeft even geduurd voordat ik voor mezelf een gedachtelijn kon kiezen. Publicaties als van Yuval Noah Harari over privacy, dataprotectie en de rol van de overheid, maar ook zorgen over directe familie schieten door je hoofd. Ook Charles Eisenstein met zijn beschouwing over ‘coronation: the reflex of control’ heeft me aan het denken gezet. Het kostte echt even tijd, het is een verwarrende periode.”

Snel in de luisterstand

“Het eerste dat we binnen de Transitiecoalitie Voedsel hebben gedaan is verhalen ophalen uit de achterban. Wat doet de crisis met je, welke hulpvraag heb je, wat leer je van oplossingen en wat moeten we als coalitie doen? We gingen dus heel snel in de luisterstand. Niet zelf acties bedenken, of te snel in beweging komen, maar vragen stellen en luisteren. We hebben dat ‘TCV denkt mee’ genoemd. Die verhalen geven perspectief en ideeën, maar zijn soms ook confronterend. Het voedselsysteem is vastgelopen en de tijd is rijp om nu te vernieuwen. Het besef, en dat is de kernzin met dank aan Wijffels, is dat er nu iets moet veranderen: De landbouw moet naar een nieuw paradigma. Een oriëntatie waarin de boer zich positioneert als de verbinder en bemiddelaar tussen natuur en de gezondheid van mensen. Daar liggen de kansen voor de toekomst.”

Gezondheid rechtvaardig beprijzen

“Deze crisis dwingt je te bedenken wat echt van waarde is. Als de onzekerheid toeneemt, mensen steeds minder grip hebben op hun leven en op de voorspelbaarheid, dan is persoonlijke en maatschappelijke waardeoriëntatie nu aan herbezinning toe. Economisch en maatschappelijk wordt nog duidelijker dat er bijvoorbeeld een onbalans is tussen true cost en de huidige prijzen van voedsel. Maar ook tussen belasting van natuur en de gevolgen hiervan voor humane gezondheid. Net als in het interview met Hubert Jehee vormen natuur en gezondheid van mensen twee kanten van eenzelfde medaille. Wijffels zet de boer neer als verbinder tussen beide werelden. Het wordt hoog tijd om effecten van producten en bedrijven op gezondheid rechtvaardig te beprijzen. Door de verborgen maatschappelijke kosten, denk aan klimaat en milieuschade, mee te nemen en transparantie te vragen. En dit niet alleen te vragen maar nu ook te gaan afdwingen. Dat vergt een integrale systeembenadering met oog voor alle actoren en factoren. En dat is wat we met nog meer ‘verhaal’ willen uitdragen.”

Ergo: consistentie en persistentie zijn de begrippen die bij me opkomen als ik de bezinningstocht van Willem Lageweg probeer te duiden. Zijn ervaring is in lijn met zijn DNA en uitingsvorm: enthousiasme en bevlogenheid. Met het klimmen der jaren blijkt dan dat (leeftijds)grenzen er niet toe doen en dat je op een pensioengerechtigde leeftijd een prachtig hoger doel kunt nastreven, soms tegen de stroom in en soms met bijgezette zeilen.

Bezieling

Reparatiefabriek van verkeerde leefstijlen

“Het dilemma is dat bezinning tijd vraagt en dat juist die tijd er niet altijd is. Omdat je op dit moment al ziet dat aandeelhouders, multinationals en lobbyisten ook aan agendasetting en beïnvloeding doen, maar dan vanuit het behoud- en beheerparadigma. Belangen staan helaas niet altijd aan dezelfde kant. De bezieling bij mij en bij ons in de coalitie is uiteraard letterlijk bijna diepgeworteld. Het gaat daarbij veel meer om immateriële waarden. Dat het systeem anders ingericht moet worden en dat we de grenzen van een oneerlijke verdeling bereikt hebben. Dat geluid hoor je natuurlijk meer tegenwoordig, dus we moeten omdenken. Neem bijvoorbeeld de zorgsector. Dat is een reparatiefabriek van verkeerde leefstijlen geworden. Met enorme kosten.”

Voorzorg in plaats van nazorg

“Daarom vind ik het concept van positive health van Machteld Huber voor deze sector een goed voorbeeld van hoe je kunt omdenken. We moeten naar een systeem waarin preventie, eigen verantwoordelijkheid en een integrale blik op gezondheid centraal komen te staan. Het gaat om voorzorg in plaats van nazorg. Een snel groeiend aantal professionals in de zorg is hiervan overtuigd. Zo wordt veel ellende voorkomen, zowel op persoonlijk niveau als in het systeem waarin nu bureaucratie en te krappe budgetten het beleid bepalen. Dit is hét moment om met weerbaarheid en veerkracht aan de slag te gaan. De wil om gezond te blijven, ernstige ziektes te voorkomen en dus ook niet besmet te raken met het coronavirus moet nu voorop staan.”

Ergo: ik schreef er al over in het interview met Tom van Laarhoven, de combinatie van weerbaar en wendbaar zijn vormt de energie om waarde toe te voegen. Het lijkt een verstrengelde drie-eenheid. Zonder weerbaarheid en waarde is wendbaarheid een kwestie van doordraaien en doldraaien. Zonder waarde en wendbaarheid is weerbaarheid een vorm van innerlijke verstilling en verstening. En zonder weerbaarheid en wendbaarheid is geen creatie. In Willems pleidooi klinkt die aandacht voor versterking van de weerbaarheid van ons gezondheids- en voedselketensysteem heel hard door. Dat vergt omdenken, van reactief en passief naar proactief en presencing. Maar ook volhoudbaarheid en geen quick fix denken. Nieuwbakken horecaconcepten gebaseerd op gezondheid zullen het misschien toch niet overleven en weer terugkeren naar nul. Juist in de horeca zie ik dualiteit van slachtoffergedrag tot echte inventiviteit en omgaan met de nieuwe uitdagingen. En van gezond aanbod naar ongezond lekker aanbod. Ik hoop dat de koplopers in inventiviteit met een gezonde instelling een gezond aanbod zullen neerleggen in de nieuwe anderhalve-metersamenleving. Kansen te over.

Beweging

Trendsetters krijgen nu een versnelling

“Een jaar of drie geleden werd manifest wat je nu steeds meer ziet. Bewust omgaan met voedsel. Een groeiende groep consumenten zette de toon en boeren namen het voortouw door biologisch of natuur-inclusief te gaan boeren. Ketens worden verkort door een directere band tussen boeren en afnemers in de regio. Bedrijven als cateraar Hutten of een innovatieve tuinder als Koppert Cress kregen veel meer oog voor gezonde voeding. Maar de tegentrend is immens. Gemak en goedkoop winnen het vaak van gezond en gevarieerd. Het verlangen naar suiker, vet en zout wordt nog steeds aangewakkerd door de industrie en de supermarkten. Niet verwonderlijk, want het gaat om grote belangen, maar ze denken teveel aan de korte termijn. Op lange termijn zullen suiker- en vettaxen ongezonde producten duurder maken en de markt dwingen meer verantwoordelijkheid te nemen. Gelukkig zien we steeds meer initiatieven die op een kanteling wijzen.”

Keerzijde van globalisering

“Zo is er ook de opkomst van locals voor locals. De effecten van globalisering hebben een keerzijde, namelijk dat we niet goed weten hoe de producten zijn geproduceerd en dat er onzekerheden zijn over beschikbaarheid en levering. Het besef dat we kleinschaliger en dichtbij de nieuwe oplossingen moeten zoeken groeit met de dag. En ja, dat kan van gezonde maaltijdboxen met streekproducten tot het optuigen van lokale voedselcoöperaties en boerderijen waarin burgers financieel deelnemen en met de boer het bedrijf exploiteren. Die initiatieven schieten als paddenstoelen uit de grond. De rol van de Transitiecoalitie is erop gericht om deze koplopers te faciliteren, kennis te delen en het beleid te beïnvloeden zodat wet- en regelgeving deze omslag bevordert in plaats van tegenwerkt.”

Relatie voeding en gezondheid exploreren

“De boer in balans met de natuur en de samenleving is dus uiterst actueel en relevant. Ons doel is hem of haar ten diepste te begrijpen en van daaruit kennis en inzichten te ontwikkelen en te delen zodat er voor hen nieuwe perspectieven ontstaan. Zo kunnen we de samenleving en de boer dichter bij elkaar laten leven en met elkaar waarde laten creëren. Denk ook aan de maatschappelijke waarde van zorgboerderijen en de rol van boeren bij educatie, recreatie en sociale cohesie. Daarnaast gaan we de relatie tussen bodem, voeding en gezondheid verder exploreren en door ontwikkelen. Zoals Wijffels al aangaf: Het besef dat gezonde voeding uit een gezonde bodem een cruciale rol speelt in de weerbaarheid en gezondheid van mensen zal sterk toenemen.”

Migreren naar gezonde samenleving

“Als transitiecoalitie zitten we bovenop dit soort initiatieven en sporen we andere zwakke signalen in de samenleving op rondom de thema’s gezondheid, voedselketen, natuur en landbouw. We weten niet waar dit zal eindigen, maar duidelijk is dat nu een integrale kijk noodzakelijk is. We zijn nog teveel bezig geweest als specialisten die elk een stukje van de puzzel beschouwen. De kunst wordt om in gezamenlijkheid een helikopterperspectief te vinden en integraal te zien wat per gebied nodig en gewenst is om met landbouw en voedsel naar een gezonde samenleving te migreren.”

Ergo: deze bewegingen doen me denken aan mijn startperiode als stagiair bij Douwe Egberts in 1978. Ik liep drie maanden stage en kreeg de wonderschone opdracht om uit te vinden of, in het kader van fundamentele groei, Douwe Egberts in de markt voor gezonde producten en in het bijzonder reformartikelen zou moeten stappen. Ik voerde in no time een marktanalyse uit en bracht vol verve de hoofdconclusie in het managementteam na pakweg 2,5 maand. Nooit zal ik de reactie van de directeur vergeten toen hij de voor mij legendarische woorden sprak: dank u heer Brethouwer, helaas is de marktomvang zoals u die schetst niet groot genoeg voor Douwe Egberts. En ik kon gaan. Wie had destijds kunnen bevroeden dat de markt veertig jaar later zo anders zou liggen. Muesli en zemelen kunnen mij wel bekoren. Vezelrijke producten waarvan je hoopt dat ze eens in alle vezels van onze samenleving zullen gedijen. Aan de Transitiecoalitie Voedsel zal het niet liggen.